نکته مهم : هنگام انتقال متون از فایل ورد به داخل سایت بعضی از فرمول ها و اشکال (تصاویر) درج نمی شود یا به هم ریخته می شود یا به صورت کد نشان داده می شود ولی در سایت اصلی می توانید فایل اصلی را با فرمت ورد به صورت کاملا خوانا خریداری کنید: سایت مرجع پایان نامه ها (خرید و دانلود با امکان دانلود رایگان نمونه ها) : jahandoc.com   نگارش: مریم امینی استاد راهنما: دکتر زهرا حسین نژاد شهریور1393 w وزارت علوم وتحقیقات و فناوری دانشگاه علم و فرهنگ دانشکده هنر و معماری پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتۀ مجموعه هنرهای پژوهشی و صنایع دستی گرایش طراحی پارچه و لباس مطالعۀ نشانه شناسی طراحی لباس از شاهنامه نگارش : مریم امینی استاد راهنما: دکتر زهراحسین نژاد استاد مشاور: شهرۀ وزیری شهریور1393 تقدیم به: همسر مهربانم که صبورانه سختی های این راه را تحمل کرد و همواره برایم سرشار از عشق و امید بوده . در سراسر عمرش از خدای بزرگ برایش موفقیت همراه با سلامتی خواهانم. چکیده هدف این پژوهش نشانه شناسی رنگ و پوشاک در اشعار شاهنامه و رمزگشایی آن است واینکه نشانه های رنگ و پوشاک در شاهنامه، به چه چیزهایی دلالت دارند. اهمیت و انگیزۀ این تحقیق دادن ارزش واعتبار بیشتر به طراحی لباسهای موجود در ایران است که با نگاهی به رنگها و پوشاک در شاهنامه در بخش نظری، در نظر دارد تا در بخش عملی برای پوشاک ایران طرحی ارائه دهد بسیار آگاهانه ،اصیل و پر محتوا تا این اهمیت در آینده ای نزدیک با کاربرد طرحها درایران وتفاوت بارزآن به دلیل خاص بودنش درمنطقه، مشاهده شود.روش تحقیق حاضر به شیوۀ کتابخانه ای حقیقی ومجازی وبا ابزارهایی همچون سایتهای معتبر علمی و فیشهای کتابخانه ای صورت گرفته است. جامعۀ آماری اشعار شاهنامه و نمونۀ مطالعاتی، هفت خوان رستم است.روش تجزیه و تحلیل داده ها بر پایۀ چارچوب نظری تحقیق « نظریات فردیناندو سوسور» ،توصیفی- تحلیلیست. بطور کلی نتایج حاصل از انجام تحقیق حاضر ، اذعان میدارد که پوشاک این کشور، آن طرح و رنگی را می طلبد که گویای ملیّت و تمدن غنی و حاوی نشانه های عمیق فرهنگی اش باشد و هویت بخش، تا بتواند وضعیت موجود ، که چالشی عظیم در پوشاکمان است، را سامان ببخشد و مد را در جامعه به وضعیتی مطلوب برساند. کلید واژگان : نشانه ، رنگ ، پوشاک ، شاهنامه فهرست مطالب عنوان صفحه مقدمه..........................................................................................................................................1 فصل اول :کلیات تحقیق....................................................................................................3 1-1) بیان مسئله...........................................................................................................................................4 1-2) اهداف تحقیق.......................................................................................................................................4 1 -3) اهمیت وضرورت تحقیق..................................................................................................................5 1-4) سوالات تحقیق ...................................................................................................................................6 1-5) فرضیه ها...............................................................................................................................................6 1-6) روش تحقیق........................................................................................................................................7 1-7) پیشینۀ تحقیق...............................................................................................................................8 فصل دوم :مبانی نظری تحقیق.........................................................................................10 2-1 (چهارچوب نظری.......................................................................................................11 2-1-1) مروری برعلم نشانه شناسی........................................................................................................11 2-1-2) نشانه شناسی..............................................................................................................................12 2-1-3) نشانه شناسان...............................................................................................................................16 2-1-4) رویکرد فردینان دوسوسور....................................................................................................... 17 2-2) تعریف واژگان اصلی.................................................................................................21 2-2-1) نشانه...............................................................................................................................................21 2-2-2) زبان و نشانه..............................................................................................................................23 2-2-3) نماد و نشانه................................................................................................................................24 2-2-6) بررسی شاهنامه.........................................................................................................................27 2-3) تعریف واژگان فرعی..............................................................................................32 2-3-1)مروری بر تطور پوشاک ............................................................................................................32 2-3-2)فرهنگ پوشش.............................................................................................................33 فصل سوم:تجزیه وتحلیل داده های تحقیق..................................................................37 3-1) تعریف واژگان تحلیلی................................................................................................39 3-1-1) دیدگاه فردینان دو سوسور...............................................................................................39 3-1-2) دال و مدلول.......................................................................................................................39 3-1-2) ماهیت اختیاری نشانه.....................................................................................................42 3-1-3) ابعادهمزمانی و در زمانی..................................................................................................43 3-1-4) محور همنشینی و جانشینی............................................................................................45 3-1-5) سیستم و ارزش.................................................................................................................47 3-1-6) لانگ و پاورل.......................................................................................................................49 3-2)جامعۀ آماری و تحلیلی...............................................................................................54 3-2-1) پوشاک در عهد فردوسی..................................................................................................54 3-2-2) پوشاک در شاهنامه............................................................................................................55 3-2-3) رنگ در شاهنامه.................................................................................................................60 3-3) معرفی و توصیف نمونه مطالعاتی(هفت خوان رستم)...............................................65 3-2-1)خوان اول.......................................................................................................................................65 3-2-2) خوان دوم.....................................................................................................................................67 3-2-3)خوان سوم.....................................................................................................................................67 3 -2-4)خوان چهارم................................................................................................................................70 3-2-5)خوان پنجم....................................................................................................................................71 3-2-6)خوان ششم....................................................................................................................................72 3-2-7)خوان هفتم....................................................................................................................................73 3-4)تحلیل نمونۀ مطالعاتی (جداول بررسی)...................................................................77 3-4-1) تحلیل دال و مدلول...............................................................................................................77 3-4-2) تحلیل همنشینی وجانشینی................................................................................................79 3-4-3) تحلیل همزمانی ودرزمانی....................................................................................................81 3-4-4) تحلیل ارزش وسیستم...........................................................................................................82 فصل چهارم: یافته ها ونتایج تحقیق..............................................................................84 4-1) تبیین فرضیۀ اول.................................................................................................................................85 4-2) تبیین فر ضیۀ دوم................................................................................................................................86 منابع:.....................................................................................................................................88 گزارش کار عملی پیوست الف پیوست ب فهرست جداول عنوان صفحه جدول(3-1)جدول تحلیلی دال و مدلول.....................................................................................................78 جدول(3-2)جدول تحلیلی همنشینی و جانشینی....................................................................................80 جدول(3-3)جدول تحلیلی همزمانی و درزمانی.........................................................................................82 جدول(3-4)جدول تحلیلی ارزش و سیستم................................................................................................83 فهرست نمودارها عنوان صفحه 3-1)نمودار دو وجهی سوسور........................................................................................................................40 3-2)نمودارماهیتی زبان و نشانه....................................................................................................................48 3-3)نمودار گفتار و زبان................................................................................................................................50 (3-3)نمودار اولویت های دوتایی های سوسور..........................................................................................52 فهرست اشکال عنوان صفحه شکل(3-2)دیوارنگارشکارچی قوش –دوره سامانی- نیشابور78/1362................................................55 شکل(3-3)پیراهن بلندصفحه ای از اندرزنامه قرن چهارم.......................................................................56 شکل(3-4)کاسۀ سفالی پیراهن بلند قرن چهارم/موزه رضا عباسی.......................................................56 شکل(3-5)سلطان در برابر اشخاص شاهنامه فردوسی 874/1362......................................................57 شکل(3-6)سلطان.در برابر زال شاهنامۀ فردوسی78/1362...................................................................59 شکل(3-8)تن پوش ها و پاپوشهای زنان شاهنامه فردوسی دورۀ تیموری..........................................64 مقدمه بزرگترین موهبتی که خداوند متعال به بشر ارزانی داشته سخن گفتن و تکلم است .کلام محصول اندیشه و تفکر آدمی است به وسیلۀ آن فرد می تواند اندیشه ها و معانی گوناگونی را که در ذهن خود دارد به ذهن دیگری منتقل کند و این همان زبان گفتار است که برای ایجاد رابطه میان افراد جامعه به کار می رود. اما زبان یک مورداستعمال دیگر هم دارد وآن استعمال در مقام یکی از ابزارهای هنر یعنی شاعری است. هر شاعر در هنگام بیان هنر خود حقایق و واقعیت ها راآنچنان که هستند،نمی پسندد؛ یعنی در کلام او واقعییتها تقریباً آنچنان که باید نمی شود؛ به این سبب کلامش پر از رمز است و نشانه. یکی از رویکردهای نقد ادبی،نشانه شناسی است که صبغه زبان شناسی دارد و زبان اثر ادبی،دست مایه این رویکرد به حساب می آید . دراین تحقیق سعی برآن شده است با تکیه بر علم نشانه شناسی در قالب نظریات زبان شناس برجسته سوئدی "فردینان دوسوسور"از شاعر گرانقدر "فردوسی حکیم" مایه گرفته و گوشه ای ازآن اثر عظیمش شاهنامه را در خصوص رنگها و پوشاک رمزگشایی و نشانه یابی کند. در این پژوهش در بخش نظری، با نشانه شناسی رنگها و پوشاک در شاهنامه و در یافت ایده ها یی مغزدار و تأثیر گذار از نمونۀ مطالعاتی "هفت خوان رستم" و تعمیم آنها در بخش عملی ،در راستای طراحی عنصری از پوشاک به نام "مانتو" که در جامعۀ ایرانی بیشتر از سایر بخشهای لباس به عنوان مد نمود میکند، سعی دارد طرحی نو از طراحی مد در این سرزمین را ارائه دهد. این پژوهش شامل چهار فصل است که در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته ودر فصل دوم مبانی نظری تحقیق همچون چارچوب نظری و تعریف واژگان اصلی و فرعی را توضیح می دهد. در فصل سوم تجزیه و تحلیل داده ها با تعریف واژگان تحلیلی و جامعۀ آماری و توصیف نمونۀ مطالعاتی صورت گرفته است . در فصل چهارم نیز به تبیین فرضیات ونتایج پرداخته و در نهایت گزارشی از کار عملی پروژه داده شده است. فصل اول : کلیات تحقیق بیان مسئله اهداف تحقیق اهمیت وضرورت تحقیق سوالات فرضیه ها روش تحقیق پیشینۀ تحقیق فصل اول: کلیات تحقیق 1-1) بیان مسئله پوشاک از مظاهر فرهنگ یک جامعه است و حامل پیامهایی می باشد و عناصر نشانه ای پوشاک بر نمودهای فرهنگی ،مذهبی ،ملی ،هنری و...یک جامعه دلالت دارد. رنگ یکی از شاخصه های اصلی و مهم نشانه ای در پوشاک است . از طرفی دیگر،ادبیات نیز دارای ویژگی ذاتی است که می توان آن را به کمک دانش های گوناگون نقد وتحلیل کرد که نشانه شناسی یکی از این دانش هاست و به دنبال دست یافتن به رابطه ها و کشف پیوند میان آنچه نویسنده آفریده وآنچه خواننده در می یابد.شاهنامه نیز یکی از بزرگترین منابع ادبی و فرهنگی این جامعه است . چرایی وعلت این تحقیق به آن خاطر است که با طراحی مد و لباسی مواجه شویم که گویای ملیّت وتمدن غنی ایران باشد. حاوی نشانه های عمیق فرهنگی و ادبی باشد و هویت بخش ، تا وضعیت سردرگمی موجود که چالشی عظیم درپوشاک ایران است را سامان بخشد و طراحی لباس را در جامعه به وضعیتی مطلوب وایده ال برساند. مدی جدید و برگرفته از شاهنامه ورنگها و پوشاک اش، با پیشینۀ تاریخی از تاریخ پر فرهنگ این مملکت . مدی خاص و شرقی، که خصوصا ایرانی باشد و اصیل. 1-2) اهداف تحقیق مطالعۀ نشانه شناسی رنگها و پوشاک در اشعار شاهنامه رمز گشایی عناصر نشانه ای و آنکه نشانه ها در شاهنامه ، حاوی چه پیامی اند و به چه چیزهایی دلالت دارند به کارگیری این نشانه ها والهام از آنها در طراحی لباس باهدف ایجاد ارتباط بیشتر مردم با مفاهیم و نشانه های شاهنامه،در دوره مدرن امروزی، ایجادطراحی مدولباسی ایرانی که اصالتی کهن و پیشینه ای عمیق در پس آن باشد شناساندن این مد ایرانی به سراسر دنیا اندیشیدن نسل جدید در شاهنامه که منجر به آن میشود آنان از این متن کهن وسرشار از فرهنگ فاصله نگیرند و باادب وادبیات ایران رشد کنند. 1-3)اهمیت و ضرورت تحقیق هویت وماهیت هر جامعه تا حدود زیادی به وسیلۀ لباسی که توسط اعضای آن تن می کنند مشخص می شود و روشنگر بسیاری از معانی پدیدارهای اجتماعی و تاریخی در جوامع انسانی می باشد . اهمییت بسیار در انجام این تحقیق احساس شده است و انگیزه اش ،دادن ارزش واعتبار بیشتر به مد و طراحی لباسهای موجود در بازار ایران است بانگاهی به رنگها وپوشاک دراشعار شاهنامه . این پروژه به منظور ارتباط ذهنی وعینی افراد جامعه با مفاهیم و نمادها و نشانه های هویت ساز گوشه ای از این متن غرور انگیز که بخش عظیمی از تمدن و فرهنگ غنی ایرانیان در آن نهفته است صورت میگیرد و نیز این رساله در نظر دارد از این طریق برای پوشاک ایران طرحی ارائه دهد بسیار آگاهانه،اصیل و پر محتوا. در نتیجه از آنجا که به دلیل کمبود ژورنالهای ایرانی ، به نسبت وسعت زیاد جغرافیایی و جمعیتی کشورمان و نیز به دلیل فراوانی ژورنالهای خارجی در برابر نیاز شدیدی که همۀ انسانها به پوشاک دارند ، ضرورت انجام این تحقیق بسیار بالا به نظر میرسد و اهمیت آن در آینده ای نزدیک با کارآمدی این طراحی ها و کابرد زیاد آن در ایران و تفاوت بارز آن به دلیل خاص بودنش در منطقه ، مشاهده خواهد شد . در این پژوهش ، دادن ارزش واعتبار بیشتر به رنگها در لباس ، مَدنظر ودغدغۀ خاطر می باشد و آن طرح و رنگی را می طلبد که گویای ملیّت و تمدن ، حاوی نشانه های عمیق فرهنگی وهویت بخش باشد و وضعیت سردرگمی موجود که چالشی عظیم در پوشاک ایران است را سامان بخشد و در نهایت ، طراحی لباس را در جامعه به وضییتی مطلوب وایده آل برساند که گوشه ای از لازمۀ آن، مطالعۀ نشانه شناسی رنگها و پوشاک در اشعار شاهنامه است . پس زمانی به ماهییت و موقعیت کنونی خود پی می بریم که به شناخت فرهنگ و هنر که لباس نیز از مظاهر این فرهنگ است دست یابیم. 1-4) سوالات تحقیق 1)نقش عناصر نشانه ای رنگ و پوشاک در شاهنامه چیست؟ 2)برجسته ترین شاخصه های کاربرد رنگ و پوشاک شاهنامه با رویکرد نشانه شناسی سوسور کدامند؟ 1-5) فرضیه ها فرضیۀ اول:عناصر نشانه ای رنگ و پوشاک بسیار نقش تعین کننده و کلیدی در موضوعات اشعار و درک مفاهیم شاهنامه دارد . پوشاک میتواند در شاهنامه رویکردهای تاریخی و واقعیتهای اجتماعی را رمز گشایی کند ؛ و رنگها نیز می توانند مبین رازهای تمدن و رموز فرهنگ شاهنامه باشند. فرضیۀ دوم: برجسته ترین شاخصه های کاربرد رنگ و پوشاک شاهنامه با رویکرد نشانه شناسی سوسور ،ارتباط دلالتی آنها در طراحی لباس و مد امروزیست و هر نشانه در عناصر پوشاک و رنگ در شاهنامه را به سمت دال و مدلولی سوق می دهد که در پی آن دلالتی را آشکار می کند، که بیان کنندۀ نظامیست ارزشمند و هدفمند. با شناخت این نظام ها در اشعار فردوسی به ارزش حقیقی هر نشانه پی برده و تاثیری که رنگها و پوشاک شاهنامه در کاربردشان به عنوان ایده در طراحی امروزی می گذارند، می توانند نزدیک ترین و محتمل ترین راه برای حل مسئلۀ بهترین انتخاب در لباس و رنگ آن باشد. 1-6) روش تحقیق روش جمع آوری اطلاعات به صورت تاریخی –اسنادی ، به روش کتاخانه ای حقیقی و مجازی می باشد. همچنین از روشهای میدانی و ترکیبی نیز بهره برده شده است . ابزارهای تحقیق نیز عبارتند از : فیش برداری کتابخانه ای ، سایت های اینترنتی ، عکاسی و اسکن . چارچوب نظری این تحقیق نظریه و رویکرد فردینان دو سوسور و جامعۀ آماری آن شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی است . تعداد نمونه ها رنگ و پوشاک در اشعار شاهنامه و خصوصاً رنگ پوشاک آن می باشد. شیوۀ تجزیه وتحلیل داده ها به صورت توصیفی – تحلیلی بوده و جداول برررسی بر پایه چارچوب نظری تهیه شده است . قلمرو تحقیق داستان هفت خوان رستم از شاهنامه است که بر اساس مفاهیم اصلی نشانه شناسی چون دال و مدلول و دیدگاه در زمانی و همزمانی وروابط همنشینی وجانشینی وارزش نشانه و سیستم مورد بررسی قرار گرفته است. سپس سعی شده است در بخش عملی به شیوه ای خلاقانه ایده یابی کرده و در طراحی مد و لباس (صرفاً مانتو) به کار گرفته شود. 1-7) پیشینۀ تحقیق تحقیق های بسیاری در مورد جنبه های گوناگون : شاهنامه فردوسی ، طراحی لباس و نشانه شناسی به صورت موضوعاتی جدااز هم در غالب کتاب و مقاله و یا پایان نامه تهیه شده است و به ارتباط بین دو مورد از این سه مورد در بسیاری از موارد پرداخته شده است.اما در این پایان نامه سعی شده است به ارتباط بین این سه موضوع پرداخته شود. کتابها:در باب شاهنامه بیشمار کتاب نگاشته شده که مازهای راز اثر (دکتر میر جلال الدین کزازی:1380)در باب جستارهایی در شاهنامه، یک نمونۀ نزدیک به این موضوع است و نیز کتاب(رویا ،حماسه ،اسطوره)اثر با ارزشی دیگریست از(میرجلال الدین کزازی،1385)که به بررسی این مقوله ها در شاهنامه پرداخته است. در باب پوشاک ایرانیان پژوهشهای ارزنده ای و آثار باارزشی از (جلیل ضیاء پور:1343)به رشتۀ تحریر در آمده است. تحقیقات (هرمان گوتز:1964) درمورد لباس ایرانیان در مجموعۀ شاهکارهای نهر ایران زیر نظر پوپ ، می باشد ؛ و در باب نشانه شناسی می توان کتاب هایی ارزشمند از این نویسندگان نام برد: (کالر،1390) (چندلر،1387) (گیرو،1392) (نرسیسیانس،1391) (پهلوان،1390) (ضیمران،1383) مقاله ها :مقالۀ " لباس" (استیلمن:1970) در دایره المعارف اسلام آثار (محمد مشیر پور:1378) و (سهیلا شهشهانی:1374)، (عیسی بهنام:1325) و (یحیی ذکاء:1378) و (ارنست هرتسفلد:1987) و.... در زمره مقاله هایی است که در زمینۀ لباس صورت گرفته است . درباب پوشاک و رزم ابزارشاهنامه(ضیاءپور:1354)و در مورد جلوه های رنگ در شاهنامه(فلاح رستگار:1354) و جنگ در شاهنامه(ناتل خانلری:1313)مقالات حائز اهمیتی را نوشته اند.اما مقالۀ بازنمود رنگها...در شاهنامه که توسط(حسن لی/احمدیان:1387) نوشته شده است و به نوبۀ خود از سری مقالات ارزشمند به شمار میرود، بسیار نزدیک به موضوع این تحقیق میباشد. پایانامه ها : پایانامه ای با عنوان بررسی طراحی لباس شب با الهام از داستان سیاوش در شاهنامه از (آزاده زیرک:1390) از دانشگاه آزاد اسلامی یزد صورت گرفته است که به مقولۀ این پژوهش نزدیک بوده اما به نشانه شناسی اشاره ای نداشته است .رسالۀ دیگری باعنوان نشانه شناسی کارزار در شاهنامه (خواجه گیری:1387)موضوعی در رابطه بانشانه شناسی داستانهای عاشقانه ... (عباسی:1387) نیز به رشتۀ تحریر در آمده است که به طراحی لباس اشاره ای نداشته است. فصل دوم :مبانی نظری 2-1 (چهارچوب نظری 2-1-1) مروری برعلم نشانه شناسی 2-1-2)نشانه شناسی 2-1-3) نشانه شناسان 2-1-4)رویکرد فردینان دوسوسور 2-2) تعریف واژگان اصلی 2-2-1) نشانه 2-2-2) زبان و نشانه 2-2-3) نماد و نشانه 2-2-4) بررسی شاهنامه 2-3) تعریف واژگان فرعی 2-3-1) مروری بر تطور پوشاک 2-3-2) فرهنگ پوشش 2-1) چهارچوب نظری 2-1-1) مروری بر نشانه شناسی در واقع نشانه شناسی در کهن ترین روزگاران تفکر آدمی ریشه دارد و در هزارتوی تاریخ پر راز و رمزِ او پرورده شده است . پیشینه پژوهش‌های نشانه‌شناختی به دنیای باستان بازمی‌گردد . در نوشته‌های فلسفی، منطقی، دستوری ، پزشکی ، و معرفت‌ شناختی یونان باستان و نیز تأملات چینی ها، هندی‌ها و مسلمانان ،اشارات بسیاری به سرشت و نقش نشانه‌ها و دلالت‌های آنها می توان یافت. این آثار را اگر چه نمی توان به معنای دقیق و امروزین کلمه، آثاری نشانه‌شناختی خواند ، اما بی‌شک نقش برجسته‌ای در تاریخ تفکرات نشانه‌شناختی و پی ریزی دانش نشانه‌شناسی داشته‌اند، پس در واقع دانشی نیست که یک شبه به وجود آمده باشد ، بلکه ریشه هایی عمیق و ستبر در روزگاران کهن دارد. ریشه در کوشش های کهن بقراط و جالینوس برای فهم مناسبات میان جسم و ذهن و برای ربط دادن علائم به امراض دارد. به عبارت دیگر ، یونانیان قدیم را می‌توان نخستین رهروان نشانه‌شناسى دانست ، هر چند نشانه شناسی عمری به درازای تاریخ دارد و نظریه ای نیست که به یک باره شکل گرفته باشد ، و اگر چه ریشه های آن به افلاطون و اگوستین باز می گردد ، با این حال ،رشته ایست جدید از علوم انسانی که در آغاز قرن بیستم، به طور جدی پدید آمد و در نتیجه،هنوز مشروطیت رشته های قدیمی تر همچون فلسفه را ندارد. ازجمله کسانی که پیش از آغاز نشانه شناسی به عنوان یک رشته علمی و یک حوزه مستقل اندیشه بشری ،آرایی را مطرح کرده اند، می توان از افلاطون، ارسطو، فیلسوفان رواقی، قدیسین آگوستین، و جان لاک نام برد. برای نخستین بار جان لاک اصطلاح «نشانه‌شناخت» را در سال ۱۶۹۰ در نوشتار خود با نام "رساله‌ای در زمینه قدرت درک انسان" به کار برد. اما، با وجودِ تاریخ غنی تفکرات نشانه‌شناختی، «نشانه‌شناسی معاصر عمدتاً  بر اساس اندیشه‌های دو متفکر یعنی فردینان دوسوسور زبان‌شناس سوئیسی، و چارلز سندرس پیرس فیلسوف و منطقی امریکایی، استوار شده است. سوسور بیشتر از منظری فنی و زبان شناسانه به این نظریه پرتو افکنده است و رویکرد نشانه شناختی اش بسیار ساده و البته کلاسیک است و پیرس رویکردی مفصل تر و منعطف تر دارد .در واقع هر دو ، میان دانش و نشانه پیوندی تازه برقرار کردهاند و این رویکرد فکری را به قلمرو مطالعات دانشی وارد ساخته اند .» (ضیمران، 1382 :8)اما « ما ایرانیان نه تنها نقشی در تحولاتی که نشانه شناسی در سدۀ بیستم به خود دیده است نداشته ایم ، بلکه در این زمینه با فقر و خلاء نظری عمیقی دست به گریبانیم.»(نرسیسیانس، 1391 : 10)به هر حال نشانه شناسی از دهۀ 1950 میلادی نیز همچون روش پژوهش در شناخت دلالت ها وادراک کارکردهای ارتباطی به کار رفته شده است. 2-1-2) نشانه شناسی نشانه شناسی رشته ایست بسیار گسترده و هیچ خوانشی از آن نمی تواند ادعای فراگیری و جامعیت داشته باشد. کوتاه ترین تعریف : «نشانه شناسی مطالعۀ نشانه هاست.» (چندلر ،1387 :19) و کلی تر : مطالعه نشانه ها و نماد ها است . عامترین تعریف از اکو:« نشانه شناسی با هر چیزی که بتواند یک نشانه قلمداد شود سرو کار دارد.» و تعریف آن در دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی: «نشانه‌شناسی علمی است که به بررسی انواع نشانه‌ها، عوامل حاضر در فرایند تولید و مبادله و تعبیر آنها، و نیز قواعد حاکم بر نشانه‌ها می‌پردازد و سرشت و چگونگی ارتباط و معنا را در پدیده‌ها و نظام‌های نشانه‌ای گوناگون مطالعه می‌کند.» در تعریفی دیگر «نشانه شناسی مطالعه شیوه های تولید معنا در نظام های نشانه ای است که افراد برای مقاصد ارتباطی یشان به کار می گیرند. این علم سعی دارد میان پدیده های نامرتبط با هم ارتباط برقرار کند». (چندلر ،1387 :16) ودر یک نگاه کلی «نشانه شناسی یکی از بهترین روش های کارآمدی است که با ایجاد معنی و یا به تعبیر هدف و مقصود نشانه شناسی ، مطالعه نظام های نشانه ای مانند زبان ها ، رمزها ، نمادها ، نشانه های علامتی و مواردی از این دست است که با «فرایند معنی دار شدن» سر و کار دارد».(استرتیناتی، 1388 : 153) در باب متن و مقولۀ متون نیز می توان چنین تعریف کرد «نشانه شناسی رویکردی زبان شناسانه به متون است رویکردی که توجه به زبان متن را در اولویت دارد . متن ترکیبی از نشانه هاست ( مثل کلمات ، تصاویر ، اصوات ، و یا اطوار) که با ارجاع به قراردادهای یک ژانر و در یک رسانۀ ارتباطی خاص ساخته و تفسیر شده است. با این همه نشانه شناسی را نمی توان یک روش شناسی مستقل تلقی کرد، اما می تواند یک روش یا رهیافت روشی باشد. (چندلر ،1387 :17). نشانه شناسی علمی است که هدف خود را « شناخت و تحلیل نشانه ها و نمادها چه آنها که به صورت زبان گفتاری یا نوشتاری در آمدهاند و چه آنهایی که صورت های غیرزبانی دارند، اعلام می کند».(فکوهی، 1383 :299) از طریق سیستم نشانه شناسی در می یابیم که «چگونه یک امر ذهنی به امری عینی تبدیل می شود و بالعکس. به عبارت دیگر تبدیل ذهنیت به عینیت و بر عکس ، عینیت از طریق سیستم حسی به ذهنیت تبدیل می شود. پیوندهای موجود میان جسم، ذهن و فرهنگ هنگامی که به شکل نشانه بروز می کنند که حوزه نشانه شناسی را تعریف و تعیین می کنند. با این حال این به معنی آن نیست که نشانه شناسی راجع به همه چیز است و نه فقط شامل مطالعۀ چیزهایی است که ما در مکالمات روزمره «نشانه» می نامیم ، بلکه مطالعۀ هر چیزی است که بر چیزی دیگر اشاره دارد. برخی نشانه ها به چیزی که نماینده آن هستند شباهت دارند ، اما جالب این است که بسیاری از نشانه ها- خواه نمادهای دیداری باشند و خواه نمادهای آوایی مثل کلمات هیچ شباهتی به مرجع خود ندارند . اولین اصل در نظام های نشانه شناسیانه این است که آنها مترادف نیستند و ما نمی توانیم بگوییم در این نظام ها چیزی یکسان بر اساس واحدهای متفاوت وجود دارد.» (نرسیسیانس،1391 :17) « نشانه شناسی مدرن نشان می دهد که این علم قابل گسترش است و فراتر از آموزه های سوسور را دربر دارد .نشانه شناسی مدرن به هر چیزی که بتواند مانند نشانه عمل کند و به تولید و تبادل معنا منجر شود، توجه می کند. از این رو، نشانه ها می توانند بصری، متنی، ایماژی یا هر چیزی باشند. محمل این نشانه ها زبان است. »(همان :19) نشانه‌شناسی با بررسی نشانه‌ها در ساخت‌های گوناگون زندگی اجتماعی بشر می‌کوشد به سه پرسش بنیادین پاسخ گوید: نخست اینکه، «دنیای پیرامون ما،در حالی که،ما به‌واسطه نشانه‌ها به درک و فهم آن نائل می‌شویم، به ‌عنوان یک محیط انسانی چگونه ساخته شده است؛ دوم آنکه، این دنیا چگونه به کمک نظام‌های نشانه‌ای گوناگون رمزگذاری و رمزگشایی می‌شود ،در نتیجه، چگونه به یک قلمرو فرهنگی بدل می‌گردد. سوم اینکه، ما چگونه از رهگذر نشانه‌ها ارتباط برقرار می‌کنیم و دست به کنش می‌زنیم تا این قلمرو را به جهان فرهنگی جمعی و مشترکی بدل کنیم .» (همان: 21) نشانه شناسی در صدد است جلوه های استعاری، کنایی، بصری یا نشانه ای واژه ها و مفاهیم را آشکار کند با این فرض یا اصل منطقی که چیزی در لابه لای زبان می جنبد، حرکت می کند و بر ابژه ها یا معانی دلالت دارد که متفاوت از شکل ظاهری گزاره ها یا واژه هاست. این درست است،اما همه ی ماجرا نیست ؛درست مانند ساختار روانی انسان که بخشی از آن را ناخودآگاه جهت می دهد اما بخشی از آن بی شک آگاهانه می ماند. هدف نشانه شناسی نه رمزگشایی جهان است و نه تدوین دلالتهای مختلفی که به اشیاء، موقعیتها و پدیده های طبیعی نسبت می دهیم. پرداختن به این عرصه ها کار قوم شناس، مردم شناس، جامعه شناس، روانشناس و یا فیلسوف است . نشانه شناسی سعی دارد تا به دسته بندی های مختلفی برای نشانه ها دست یابد ؛ گونه های متفاوت نشانه ها را از نظر ویژگی و قوانین فراخور سازمان بندی و فرآیندهای خاص دلالت مشخص کند و راهگشای شناخت معنا یا معناهای اثر باشد. نشانه شناسی می تواند یکی از رهیافت های نوین در مطالعات تاریخی باشد و به عنوان مکمل یکی از ابعاد یا مراحل تحقیق تاریخی مدّ نظر قرار می گیرد؛ روش نشانه شناختی می تواند به گره گشایی، بسترکاوی و اتصال این یافته ها به دیگر عناصر فرهنگ یا دوره ی خاص مورد مطالعه کمک کند. مخصوصاً در فرآیند گردآوری و تحلیل داده ها؛ زیرا به نظر می رسد که بخشی از داده های تاریخی به معنای خاص ، نه عام، نشانه شناختی اند و تحلیل نشانه شناختی می تواند دلالت های صریح، ضمنی یا معانی چندگانه یا استعاری آن ها را کشف کند. « بخش عمده ای از داده های تاریخی و حتی اجتماعی قطعاً ماهیت نشانه شناختی دارند . نشانه شناسی در مطالعات اجتماعیِ حال نگر بهتر پاسخ می دهد، خود به خود مباحث نظری و فلسفی را در خود می پروراند و شامل مدل های نظریست و روشی است در علوم اجتماعی ما که به هر دلیل بیش تر مورد استقبال است » (نبوی،1392: 36) 2-1-3) نشانه شناسان نشانه شناسی مدام در حال تغییر بوده است ؛«زیرا نشانه شناسان باید درمانی برای ضعف روش های اولیۀ آن می یافتنند. حتی اصطلاحات بنیادی نشانه شناسی بارها بازتعریف شده اند . در نتیجه کسی که به تحلیل نشانه شناسانه مبادرت می ورزد باید روشن کند که کدام تعاریف را به کار می برد و یا اگر بر طبق روش یکی از نشانه شناسان کار می کند منابع او کدام اند».(چندلر،1387 : 24) همچنین «نشانه شناس از طریق مطالعۀ و تئوریزه کردن انواع نشانه ها و روند تشکیل آنها، در پی دستیابی به معناست. رمزگشایی و پیدا کردن رابطه بین نشانه و معنی ، که می تواند تبلورهای ساده یا پیچیده داشته باشد ، جزء حوزه مطالعاتی و دلمشغولی یک نشانه شناس است. معنی را نمی توان جدا از انسانی ، که آن را تعریف میکند ، مورد مطالعه قرارداد».(نرسیسیانس ،1387 : 17) این نکته را نیز باید در نظرگرفت که « نشانه شناسان ارتباط را جریان تولید معانی می پندارند و نشانه هایی که ما برای این منظور به کار می گیریم، کانون توجه آنان است. امروزه نشانه شناسان معاصر نشانه ها را به طور منزوی مطالعه نمی کنند بلکه به بررسی آنها به عنوان بخشی از «نظام نشانه ای» (مثل یک رسانه یا ژانر) می پردازند. به عبارتی بهتر ، آنها به دنبال پاسخ به این پرسش اند که معناها چگونه ساخته می شوند و واقعیت چطور بازنمایی می شود.»(چندلر،1387 :21) روشن است که هراندازه شناخت من و شما از رمزگان اشتراک و انطباق بیشتری با هم داشته باشد ، بهتر می توانیم حرف های یکدیگر را درک کنیم. «گفتنی است که نشانه شناسان بیشتر ترجیح می دهند تا پیام های ماندگار را بررسی کنند. آنها رمزگان های جامعه را مطالعه می کنند. نحوه گرد آمدن نشانه ها در مجموعه ها و ترکیب آن ها طبق قواعد و قراردادهای معین برای تولید معنا، موضوع مورد علاقه یشان است. آن ها با کندوکاو در رمزگان ها در می یابند که چه چیزی به یک فرهنگ خاص اعتبار می بخشد. هیچ چیز ساده و بی ارزش قلمداد نمی شود و از محدوده توجه آن ها خارج نمی شود. نشانه شناسان نه فقط با ارتباطات ، بلکه با انتصاب معنا به هر چیزی در جهان سرو کار دارند.»(همان :24) آثار کنونی در حوزه نشانه شناسی درصدد ایجاد سازشی میان دوگرایش اصلی آن اند : یکی با خاستگاه آمریکایی ،یعنی نوشته های چارلز سندرز پیرس و دیگری با خواستگاه اروپایی یعنی درس گفتارهای سوسور. 2-1-4) رویکرد فردینان دو سوسور « فردینان دوسوسور » که همواره از او به نام پدر علم زبان‌شناسی یاد کرده‌اند،از جمله پیشگامان مطالعات نشانه‌شناختی ، به شمار می‌آید . سوسور که زبان شناس سوئیسی بود، در درس گفتارهایش که حدود نود سال پیش با عنوان دوره زبان شناسی عمومی منتشر شد، نشانه شناسی را همچون علمی تعریف کرد که به بررسی حیات نشانه ها در جامعه می پردازد .او بنیادگذار زبان شناسی نوین به شمار می رود؛ «وی کسی بود که مطالعۀ نظام مند زبان و زبانها را تشخیص داد و امکان تحقق دستاوردهای زبان شناسی قرن بیستم را فراهم آورد. همین نکته به تنهایی می تواند دلیل موجهی برای مطالعۀ آرای او باشد، هر چند دلایل دیگری نیز برای توجه به او وجود دارد. نخست اینکه او در کنار دو هم عصر بزرگ خود ، امیل دورکهایم در جامعه شناسی و زیگموند فروید در روان شناسی ، کوشید تا مبنای جدیدی در مطالعۀ رفتار انسان پدید آید. این سه متفکر به این نکته پی بردند که نمی توان با تلقی رفتار آدمی همچون رشته ای از رویدادهایی مشابه با رویدادهای جهان مادی ، به درک کارآمدی از اعمال و بنیانهای انسان راه یافت » . (سوسور،1390 :5)او همچنین اعتقاد داشت « کسی که به تحلیل رفتار انسان می پردازد به نفس رویدادها توجه ندارد بلکه با رویدادهایی سروکار دارد که معنی دارند. سوسور برتری بررسی را ثبت کرد که به دنبال نظامی زیربنایی است، و نه تک تک رویداددها. دوم اینکه سوسور با نمونۀ روش شناختی وآرا و نظرات متعدد و پیش گویانۀ خود به پیدایش نشانه شناسی، علم نشانه ها و نیز ساختگرا، منبع الهام نشانه شناسی و ساختگرایی نیز بوده است. سوم اینکه سوسور در ملاحظات روش شناختی و رهیافت عام خود نسبت به زبان ،شرح روشنی از روشی به دست می دهد که می توان راهبردهای صوری تفکر نوگرا نامید.» (سوسور ،1390 :6) سوسور در درسهایش بیان میکند که: «نمی توان نگاهی خداگونه به امور داشت بلکه باید چشم اندازی برگزید و موضوعات را در قالب آن،بر حسب روابطشان با یکدیگر و بر مبنای جوهر وجودیشان توصیف کرد. سوسور این امکان را برایمان فراهم کرد تا راهبردهای تفکر نوگرا را بوضوح دریابیم . سرانجام نگرش و دیدگاه او به زبان به مسائلی و مواردی معطوف بود که مرکز روشها و شیوه های نوین تفکر دربارۀ انسان، به ویژه رابطۀ عمیق و درونی میان زبان و ذهن به شمار می روند. اگر انسان به واقع «حیوان ناطق» و مخلوقی به حساب آید که رویارویی اش با جهان بر حسب اعمالی ساختمند و افتراقی قابل تشخیص است، یعنی همان اعمالی که نمونۀ بارزشان در زبان آدمی تجلی می یابند،آن گاه باید باور کنیم که آرای سوسور ما را به چنین نگرشی رسانده است. البته سوسور به قلم خود آن چنان مطلب مهمی به رشتۀ تحریر در نیاورده است. مقاله ای دربارۀ نظام واکه های زبان هند و اروپایی مادر، رسالۀ دکتری سوسور... و چند نوشتۀ فنی دیگر ،تنها آثاری است که او منتشر ساخت ».(همان:7) در فاصلۀ میان سالهای1907 تا 1911،او در سمت استادی دانشگاه ژنو به تدریس دورۀ زبان شناسی عمومی پرداخت. شاگردان و دانشجویان و همکارانش بعد از مرگ وی تصمیم گرفتند با جمع آوری یادداشتهای دانشجویان کتابی فراهم کنند ،چرا که درسهای سوسور نباید به دست فراموشی سپرده می شد. و به این ترتیب آن کتاب را "زبان شناسی عمومی نامیدند". «تأملات سوسور در باب نشانه و نظامهای نشانه ای ، مسیر مطالعۀ عام شیوه هایی را هموار میسازد که تجربیات آدمی در آنها سامان یافته اند.»(کالر،1390 :9)از آنجا که سوسور نشانه را در قالب زبان بررسی کرد، وی « زبان را نظامی از نشانه ها می نامد. به عبارتی دیگر، نشانه اتحاد صورت دلالت کننده(دال) با تصویری است که به آن دلالت می شود(مدلول).اگر چه ما از دال و مدلول به شکلی صحبت میکنیم که انگار این دو مستقل از یکدیگرند، ولی دال و مدلول صرفاً در حکم دو مؤلفۀ نشانه موجودیت می یابند. نشانه واقعیت مرکزی زبان است و به همین دلیل، برای تفکیک آنچه اصلی و بنیادی است از آنچه ثانوی یا فرعی به شمار می رود، باید ابتدا به طرح ماهیت نشانه پرداخت. » (همان :18)در فصل سوم بحث در باب طرح ماهیت نشانه و مختصات اصلی آن به طور مفصل ادامه می یابد. با وجود اینکه نشانه ها در سنت فلسفی غرب جایگاه پژوهشی بالایی داشته است ، اما استخوان بندی نشانه شناسی مدرن با تکیه بر مطالعات و تفکرات سوسور پدید آمد . سوسور بر آن بود تا رشته زبان شناسی ساختارگرا را به عنوان یک رشته مستقل تثبیت کند و گسترش دهد. بر این اساس او معتقد بود که بنیانگذاری علم علائم نیز امکان پذیر است. در این خصوص ، نظرات او در ظهور ساختارگرایی و نشانه شناسی نقشی اساسی ایفا کرده و مقاصد و تلاش های آنها را بسیار روشن تر کرده و در عین حال ارتباط آنها را با مطالعه اشکال معاصر فرهنگ توده ای نمایان ساخته است. سوسور نشانه را موضوعی «فیزیکی» و در عین حال «معنادار» می‌پندارد که‌ از ترکیب «دال» و «مدلول» شکل می‌گیرد. اندیشه های وی در باب زبان و نشانه زبانی از تقابل هایی مانند دال و مدلول ،جانشینی و همنشینی استوار اند.او سعی کرد زبان شناسی را از قلمرو محدودِ قرن 19 خارج بکند و چندین مسأله را مطرح می کند که هنوز در زبان شناسی اهمیت دارند و آنها عبارتند از : تمایز مطالعه تاریخی و توصیفی ، تمایز زبان و گفتار ، تمایز رابطه جانشینی و همنشینی ، تمایز سیستم و ارزش ، اندیشه‌ها و عقاید سوسور در باب زبان و نشانه زبانی بر زنجیره به هم پیوسته‌ای از این دوگانی‌ها استوار است که روی‌هم رفته، تصویری منسجم و نظام‌مند از نشانه زبانی به‌ دست می‌دهند. صاحبنظران، در تمامی نظریات از رویکردهای سوسور نیز بهره برده اند. گرچه جایی او را نقد کرده اند اما بیشتر زمینۀ وسیع نظریات بقیه را تشکیل می دهد .در ادامۀ بحث در فصل سوم ، به الگوها و رویکرد سوسور به طور مفصل پرداخته خواهد شد و چار چوب نظری این پژوهش بر پایۀ نظریات سوسور استوار است. 2-2) تعریف واژگان اصلی 2-2-1) نشانه «هر انسان خود یک نشانه است و آنچه که در اطراف او جریان دارد نیز نشانه است .او هم نشانه است و هم نشانه ساز، ولی برای درک این نقش دو گانه باید مجهز به علمی باشد تا او را در ورای درک این نشانه ها کمک کند و نشانه را صرفاً به عنوان بدیهیات روزمره ننگرد.» (نرسیسیانس،1391 :1) در واقع نشانه قابل حصول است ،به عبارتی بهتر: «علمی که زندگی نشانه ها را در درون یک جامعه بررسی می کند قابل حصول است .از منظر نشانه شناسی ، نشانه ها می توانند به شکل کلمات ، تصاویر ، اصوات، اطوار و اشیاء ظاهر شوند در واقع نشانهها امری عینی اند که دلالت بر امر ذهنی دارند . نشانه در ذهن فرد است که تبدیل به نشانۀ کامل تری می شود.پیرس این نشانه دوم را نشانۀ اول مینامد،همان نشانه ای که قابلیت تفسیر دارد . یک نشانه در واقع نشانه نیست مگر اینکه "مبین ایده ها" باشد ودر ذهن فرد یا افرادی که آن را دریافت می کنند رفتاری تاًویلی را برانگیزد.به این ترتیب میتوان گفت که هر چیزی میتواند نشانه باشد. زیرا از زمانی که انسان جامعه پذیر واجتماعی شد یاد گرفت دنیای پیرامون خود را خواه به شیوه ای فرهنگی ویا طبیعی ،تاًویل کند. »(همان:19) نشانه زمانی نشانه است که قابلیت انتقال به نشانه ای دیگر را که به او قدرت شکوفایی ببخشد ، داشته باشد. «نشانه غیر از تمایل به انتزاع، مصداق « کم گوی وگزیده گوی چون دُر » است و ریشه در شعور دارد تا شور.»(کلهرنیا/ادیبی،1388 :8) همچنین «نشانه رمزی ایست که نیاز به آگاهی دارد.نشانه رمزیست قدرتمند، قدرتی ناشی از معنی که بر مفاهیم هستی شناسانه و اعتقادی بنیانی و بزرگ دلالت دارند.به همین دلیل است که نشانه گاهی « قدرت » می یابد و البته نه همیشه و نه هر نشانه ای. قدرت نشانه از معنی ای که بر آن نشسته ، کارکردی که به دلیل آن معنا یافته ،از وضعیت مخاطب ، دورۀ تاریخی و شرایط زندگی او ناشی می شود.»(همان :10) نشانه همواره با قصدی دائر برانتقال معنا همراه است. «چند معنا بودن نشانه ها را نباید با چند معنا بودن پیام ها اشتباه گرفت. در واقع ، ابهامِ نشانه ی چند معنا در بافت از بین می رود و اصولاً نشانه در چارچوبِ پیام فقط یک معنا دارد. نشانه دارای هیچ نوع موجودیت کالبدی نیست. معنی از درون آن نقش نمی گیرد بلکه معنی به آن داده می شود.به عبارتی دیگر ،محاط به کلمه یا چیزی نیست که نشانه به جای آن مورد استفاده قرار می گیرد.»(نرسیسیانس ،1391 :18) در کتاب امپراطوری نشانه ها نیز با تعریفی این چنینی مواجه می شویم: «نشانه یک شکستگی است که هرگز و هیچ کجا جز بر چهرۀ نشانۀ دیگری نمی نشیند».(بارت،1391 :84) نشانه همچنین«میتواند: مخاطب را به دور از تنوع حس و اندیشه اش وا دارد که همراه وهم رای با یکدیگر رفتار یکسان انجام دهد و این در بسیاری وضعیت ها یعنی سرنوشت. نشانه هویت است ، نشانه، شناسه و شناسنامه است. به تو میگوید چه نسبتی دارد واز کجا آمده است و به کجا می برد و می رود. نشانه چیزی را یادآوری میکند؛ چیزی را بازمی آفریند؛در ذهن و در عمل.»(کلهرنیا/ادیبی، 1388 :10) نشانه هم پیام نیست وهم پیام است ؛ نشانه پیام را می سازد. «نشانه کلیدیست که دروازه های ادراک را می گشاید، اگر نشانه کارکردش را از دست بدهد به رمزی گنگ وفاقد گویایی تبدیل می شود. نشانه راه را می نماید و درِ گمشدگی می بندد و دروازۀ دانایی میگشاید و کاش دروازه اش همواره بر پاشنۀ خیرو درستی انسانی بگردد.» (همان :12) نشانه، با آنکه اساس همه نظریه های زبان و به ویژه علم نشانه شناسی است، اصطلاح و مفهومی به شدت ناپایدار نیز هست. واژه «نشانه» که معمولا از عناصر ارتباط دیداری دانسته می شود، به نظر سوسور به ، تصویر صوتی رجوع می کند، و این دسته کم ناسازه، یا در بهترین حالت اصطلاحی حاکی از همجنسی است که حتی دقیق ترین مفسران سوسور را نیز سردرگم کرده است. نشانه، پدیده‌ای ملموس و قابل مشاهده است که به ‌واسطه رابطه‌ای که با یک پدیده غایب دارد، جانشین آن می‌شود و بر آن دلالت می‌کند. نشانه، ضرورتاً باید نمود مادی داشته باشد تا بتواند به ‌وسیله یکی از حواس انسان دریافت شود.اما چیزی که نشانه جانشین آن می‌شود و بر آن دلالت می‌کند می‌تواند مادی یا ذهنی، واقعی، یا خیالی، و طبیعی یا مصنوعی باشد. در این چارچوب می‌توان گفت آنچه در یک بافت نشانه است ، خود در بافت دیگر می‌تواند مدلول یک نشانه دیگر باشد. در عین حال هر پدیده می‌تواند در بافت‌های متفاوت، نقش‌های نشانه‌ای متفاوتی ایفا کند. در چارچوب همین نظام است که نشانه‌ها تعریف می‌شوند و ارزش و معنا پیدا می‌کنند. در چارچوب همین نظام و بر پایه قواعد و روابط موجود در آن نشانه‌ها با یکدیگر ترکیب می‌شوند و یک پیام یا متن را می‌سازند. نشانه محرک یا جوهر محسوسی است که تصویر ذهنیِ آن در ذهن ما با تصویرِ ذهنیِ محرکی دیگر تداعی می شود. کارکرد محرک نخست برانگیختنِ محرکِ دوم با هدف برقراری ارتباط است. نشانه در ذات خود ماهیت ارتباطی دارد. 2-2-2) زبان و نشانه زبان ، زبان نشانه هاست که افکار را بیان می کند . زبان مهم ترین نظام هاست . «سوسور معتقد است زبان ، محور نظام معنایی است واین فقط بوسیلۀ معنای نشانه های زبان شناختی است که برای دیگر نشانه ها نیز می تواند قائل به معنی باشد. همچنین سوسور می گوید: زبان نظامی نشانه ای است که بیانگرِ اندیشه هاست و از این رو با خط، الفبای کر و لال ها ، آیین های نمادین ، آداب معاشرت ، و... قابل مقایسه است. زبان فقط مهم ترینِ این نظام هاست.»(گیرو،1973: 14) «نشانه های مصور، بدون کمک علم زبان شناسی مسکوت ، ناشناخته و نامعلوم خواهند بود. انسان جهان پیرامون خود را از طریق زبان نیست که درک میکند. بلکه او خود محصول زبان است و زبان فرد، مجموعه ای است از وجود خود فرد ؛ چرا که انسان خود همان تفکر است ».(پیرس،1931 :135) زبان محمل و دربردارندۀ هر آن چیزی است که نشانه خوانده می شود ؛« این که گفته می شود نشانه در زبان سکونت دارد و آن جا نیز تجسم می یابد به این معنا نیست که نشانه ها در فضای زندگی روزمره و بنابراین در عرصۀ تاریخ تجسم نمی یابند ، بلکه مسأله در نشانه شناسی محوریت مجرای زبان، هم به عنوان مبادی نشانه ها و هم شیوۀ برساخت ، انتقال ، توضیح و تفسیر برای تجسم معناست . مسألۀ نشانه شناسی عبارت است از معناشناسی مبتنی بر زبان. یعنی هدف این رهیافت آن است با کشف ابعاد نحوی ، گرامری و نشانه ای ، معنایی به این بپردازد که معنا در کل چگونه تولید می شود و انتقال می یابد. فرض نشانه شناسی بر این است که ما یک هستی به نام «زبان» را مسلم فرض کنیم. یعنی فرض کنیم یک زبان منسجم و اصیل وجود دارد، یک زبان مستقل از سوژه در معنای جهان شمول و کلی. یعنی فرض کنیم یک ساختار زبان عام وجود دارد، با مکانیسم های یکسان. »(گیرو1973:15) از آن جا که دانش نشانه شناسی در ارتباط مستقیم با مسأله ی زبان قرار دارد و دانش تاریخ نیز با همین مسأله به واسطه ی متون به عنوان مواد اولیه سروکار دارد، لازم است که نسبت روش کسب معرفت در این دو دانش و صدق یافته های آن با مسألۀ زبان تعریف شود، پیامد چرخش زبانی در نشانه شناسی و تاریخ دست کم می تواند به این کمک کند که واقعیت ها یا رخدادهای تاریخی را چندان سر راست و سهل الوصول تصور نکنیم و با کاربرد تأمل انتقادی به بازخوانی همه یا بسیاری از آن چیزهایی بپردازیم که چونان واقعیت پذیرفته ایم و به دنبال سرنخ های حقیقت در لابه لای متون، اسناد و مدارک یا منابع داده ای باشیم. زبان هم به لحاظ منطقی به عنوان یک امر انسانی دست کم همین ویژگی را دارد. 2-2-3) نماد و نشانه نماد از دید ادبی تعریفی این چنین دارد: «زبان ناخودآگاهی ، زبان نمادهاست . نا خودآگاهی روشن و راست و برهنه با ما سخن نمی گوید؛ آنچه را می خواهد باز گوید و باز نماید در جامه ای از راز ودر پوسته ای از نمادها فرو می پوشد و فرو می پیچد . پس برای آگاهی از آنچه در ناخودآگاهی می گذرد ، به ناچار می باید زبان نمادها را دانست و راز آنها را گشود. از این روی، هرگاه ما با پدیده ها و آفرینشهای ناخودآگاه روبروییم، ناگزیریم به یاری نماد شناسیِ ناخود آگاهی آن پدیدهها و آفریده ها بکاویم».(کزازی،1385 :123) از نگاه ادبی نیز اسطوره این چنین است که: «زبان اسطوره، نماد است. نمادها، نماینده معنای وسیع تر و حاوی واقعیت کمتری اند.» (پیرحیاتی،1385 :355) «اسطوره و رویا هر دو در قلمرو نماداند. اما آنچه آنرا نماد می نامیم ، نمونۀ برترین است ، در آنچه آنرا به شیوۀ رمزی باز می تاباند و باز می نماید . نماد گویای همۀ فردهاست ، بی آنکه یکی از آنها به تنهایی باشد. فردها که پراکنده اند و هر کدام به شیوه ای آنچه را که در نماد همه سویه وهمه رویه شده است در خود دارند ، در هم درآمیزند؛ و از آن میان ، آن فرد برتر ، چونان نماد سر بر میدارد که همۀ آنهاست ، بی آنکه هر کدام از آنها به تنهایی باشد. همۀ افراد را در خود می گنجاند؛ می افشرد؛ و شیوه ای رازوارانه باز می تابد و نمود می آورد؛» (کزازی ،1385 :166)(همچون رستم در شاهنامه) «واژه "سمبل" در لغت به‌معنای نماد، نشانه، دال، نمودگار، نمون، رمز است.»(آریان پور،1385 :2258)و « در عرف علمی، کد و سمبل نیز برای آن به‌کار می‌رود.» (محسنیان راد،1385 :202) از ریشه لاتینی به معنای «علامت» و «نشان مشخص کننده» گرفته شده است. این اصطلاح، «در حوزه فلسفه زبان، زبان‌شناسی، ارتباط‌شناسی، هنر و ادبیات به ‌کار برده می‌شود و اصل آن ریشه در ادبیات نشانه‌شناختی جهان باستان دارد. گذشتگان همواره منابعی غنی از رمزها (نمادها) را در ادبیات خود دربر داشته‌اند و نمادها از ارکان اساطیر کهن است ؛»(پیرحیاتی،1385 :355) نماد در معنای دقیق و مشخص، مظهر یا نشانی ملموس است که به منظور نشان دادن واقعیتی مجرد و یا فعل و انفعال اندیشه به کار می آید. نمادها پیچیده تر از نشانه ها هستند. نشانه ای که با چیزی که بر آن دلالت می کند پیوند مشهود و ملموسی ندارد.» گویند در مورد نمادها رابطه میان دال و مدلول اصلا روشن نیست. نماد یک تصویر، صورت یا علامت است و حاوی این ارزش است که می تواند مظهر چیزی غیر مادی شود. نماد با واقعیت اخلاقی و یا واقعیت مربوط به جهان اندیشه که برای نشان دادن آن پدیده آمده، به جهت معنای اجتماعی و یا از طریق ارتباطی مبتنی بر شباهت طبیعی، پیوند می یابد. نمادها از نقطه نظر جامعه شناسی، از آن رو که بیان کننده معنایی هستند، مورد قبول جامعه اند و از جانب آن به رسمیت شناخته شده به عنوان مظاهری ملموس به حساب می آیند. (همان:358) در واقع برای آنکه نمادها در جریان ارتباطهای انسانی، ارزش یابند، باید از نظر اجتماعی مورد پذیرش همگان باشند. « نمادهای نیک، زمانی ارزش حماسی می توانند یافت که در برابر ناسازهای خویش، نمادهای بد جای گرفته باشند. نماد با واقعیت اخلاقی و یا واقعیت مربوط به جهان اندیشه که برای نشان دادن آن پدیده آمده، به جهت معنای اجتماعی و یا از طریق ارتباطی مبتنی بر شباهت طبیعی، پیوند می یابد . همین قابلیت انسان در نماد پردازی چیزها، رخدادها، افکار و احساسات، ارتباط انسانی را پیچیده تر از نظام های ارتباطی سایر موجودات می کند. اصطلاح نمادهای جمعی را بالاخص برای مشخص ساختن نمادهایی به کار می برند که ترجمان مظاهر یک جمع خاص، بیان ابعاد تاریخی، ارزشها و باورهای یک گروه، به عنوان کل، به حساب می آیند.(همان:360) « نماد، نشانه‌ای است که میان صورت و مفهوم آن نه شباهت عینی است و نه رابطه همجواری، بلکه رابطه‌ای است قراردادی ،نه ذاتی و خود به خودی.»(محسنیان راد ،1385،ص202) . پروفسور دنیس استاد دانشگاه بوستون در کتاب "نشانه‌ها و رمزها، ارتباطات انسانی و تاریخچه آن"، درباره تفاوت انواع نشانه‌ها می‌نویسد: «علایم را حیوانات نیز به ‌خوبی انسان درک می‌کنند؛ در حالی که نمادها این‌ گونه نیستند . علایم عملکردی انحصاری دارند؛ نمادها، نماینده معنای وسیع‌تر و حاوی واقعیت کمتری اند. نشانه‌های تصویری مانند اصل خود هستند و در نتیجه متقاعد کننده‌اند و بدون توضیح تقریباً قابل درک اند، در حالی که نمادها منحصراً از طریق قراردادهای اجتماعی مفهوم پیدا می‌کنند و غالباً از طریق آموزش مستقیم باید آموخته شوند. نمادها پیچیده‌تر از نشانه‌ها هستند. تفسیر نمایه‌ها و شمایل آسان است چون از واقعیت شکل می‌گیرند و نمایشی از محیط هستند؛امانمادها چنین نیستند.»(محسنیان راد ،1385 :197) 2-2-4)بررسی شاهنامه «شاهنامه، نامۀ ورجاوند و بی مانند فرهنگ ایران است ، نامه ای گرانسنگ و یکسره فرّ و فرهنگ که بی هیچ گمان و گزافه برترین نامۀ پهلوانی در ادب جهان است . شاهنامه گنجینه ای است جاودانی و پایان ناپذیر از اندیشه ها، باورها،آیینها، هنجارهای زیستی و رسم وراههای زندگانی ایرانی و از دیگر سوی، شاهنامه نامه ی است پندمند، که خرد و فرزانگی ، ژرف اندیشی و فرخنده کیشی به گستردگی درآن بازتافته است. گذشته از ارزشهای فرهنگی شاهنامه که از هر سوی و روی بیکرانه است ،آنگاه که استاد فرخ توس خود سخن می گویید واندیشه هایش را دربارۀ جهان وآزمونهای ژرف وآموزنده و راهگشایش را از زندگی با ما در میان می نهد ، با فرزانه ای یگانه، با جهانشناس وانسان شناسی فرهیخته ، با بینادلی دانا رویاروییم که در هر سخنش اندرزی نهفته است و رهنمودی که براه وآگاه، درست وراست زیستن را به کار می آید و می آموزد. با این همه «راه بردن به ژرفای شاهنامه و گشادنِ درِ گنجینه هایِ نهفته در آن همواره به آسانی انجام نمی پذیرد . شاهنامه، با همۀ آنکه در درازای روزگاران پیوسته نامه ای و نامی در نزد ایرانیان بوده است ؛ وآنرا به شیوه های گوناگون می خوانده اند و می شنیده اند؛ با همۀ آنکه این جاودانۀ جاودانه در کنار سروده های سعدی ودیوان خواجه، مردمیترین کتاب در پهنۀ فرهنگ وادب ایران شمرده شده است، هنوز بدان سان که می سزد شناخته نیامده وهنوز آشنایی بیگانه است یا بیگانه ای آشنا. بیگانگی این آشنای دیرین از آنجاست که شاهنامه در پس کالبد نغز و زیبای خود، نهان ونهادی دارد که به آسانی بدان دست نمی توان یافت . بسیارند کسانی که می انگارند. شاهنامه متنی روشن وروان و بدور از هر پیچش ودشواری ودیر یابی است.این دید و داوری در جای خود درست و رواست ؛ لیک تنها پیکره و برون شاهنامه را در بر می گیرد و می برازد ».(کزازی،1385 :197) «زبان شاهنامه و شیوۀ شاعری درآن از برجسته ترین نمونه ها در شیوۀ خراسانی است که بر کوتاهی ، روشنی و روانی ، ستواری سخن نهاده شده است . شاهنامه به آیینه ای رخشان وبی زنگار می ماند که اندیشه ها و معانی ، برهنه و آشکار در آن باز می تابد و فرا چشم می آید. لیک اینهمه به کالبد شاهنامه و معانی رویه ای و برونی آن بازمیگردد. شناخت کالبد شاهنامه چندان کاری دشوار نیست .اگر از پاره ای ویژگی های سبکی در این حماسۀ سترگ چشم در پوشیم، میتوانیم گفت که شاهنامه به متنی هم روزگار با ما می ماند که در شناخت و دریافت آن با دشواری چندانی روبرو نیستیم . دشواری و دیر یابی شاهنامه در گذشتن از مازهای راز و راه بردن به نهان ونهاد آن است . معانی رویه ای و برونی ،اندیشه های شاعرانه را در این نامۀ نامور به آسانی میتوان دریافت؛ لیک پیامها و رازهای نهفته در ژرفاهای آنرا که پیامهای نمادشناسی ،باور شناسی واسطوره شناختی است ، به آسانی نمی توان کاوید وبدر کشید و گزارد. دشواری شناخت شاهنامه در نهاد شناسی یا ژرفاشناسی آن است . از این دید، شاهنامه متنی است پیچ در پیچ ، ماز در ماز ، رازآلود. همواره به آسانی نمی توان از مازهای آن گذشت و رازهایش را یافت و بررسید و بازنمود.این گونه رازناکی و دیریابی در شاهنامه از سرشت و ساخت اسطوره ای و حماسی آن بر می خیزد؛ زیرا متنی است نمادین که باورها و اندیشه ها و آزمونهای کهن به زبان رازآلود نمادها در آن باز گفته شده اند. به ناچار ، برای شناخت نهادینۀ شاهنامه می باید راز نمادها را گشود. با گشودن راز نمادها و گزارش آنهاست که میتوان پیامهای نهفته در این متن حماسی واسطوره ای را باز یافت و باز گشود. بی هیچ گمان ،شناخت راستین و بنیادین شاهنامه در گروِ بازنمود و گزاردِ نمادها و دست یافتن به این پیامهای نهفته است ؛ پیام هایی که پیشینه ها و ریشۀ های فرهنگ و شهرآیینی ایرانی را بر ما آشکار خواهد داشت و پرده از روزگاران تاریک تاریخ و زمانهای گم شده برخواهند گرفت . تنها با کندوکاوی نهان پژوهانه و ژرفاگرایانه از این گونه است که می توان شاهنامه را بدان سان که شایستۀ متنی چون آن است ، کاوید و گزارد و شناخت ؛ تنها با شناختی چنین از شاهنامه است که از بنِ جان و دندان باور خواهیم کرد که این نامۀ نامبردار نامۀ جاویدان در فرهنگ دیرمان و درخشان و شکوفندۀ ایرانی است ؛ فرهنگی که یکی از برترین و مایه ورترین آبشخور های فرهنگ جهانی را پدید می آورد و بسیاری از ارزشها و بنیادهای فرهنگی در جهان از آن برآمده است و به یادگار مانده است .» (همان :198) پس ،آشکار است که هرگز روا نیست که در شناخت شاهنامه به پژوهشهای کالبد شناختی در آن بسنده کنیم .این پژوهشها تنها زمینه و آغازی است برای پژوهشی بنیادین و ناگزیر که پژوهش نهادشناختی در شاهنامه است . بیمِ آن میرود که کالبد شناسان شاهنامه ، ناآگاه از ژرفاها و رازهای نهفته در آن ،به خطا دچار آیند ؛ خام اندیشانه و شتابزده ، در گمان افتند که شاهنامه جز جُنگی از افسانه های کودکانه و ناخِرَدپسند و بی بنیاد نیست که تنها ساده دلان و زودباوران و گولان را به کار میتواند آمد و سودمند میتواند افتاد . همواره در پژوهش و بررسی شاهنامه می باید بدان اندیشید که این کاخ با شکوه و زرین و رخشان را درهایی است ؛ پژوهندۀ شاهنامه را چاره ای جز این نیست که این درها را بیابد واز آنها ، به درون کاخ راه جوید . چنین پژوهنده ای اگر از کالبد شناسی شاهنامه سرانجام درنگذرد و به نهاد شناسی آن نرسد، فریفته برونِ برین و بشکوهِ این کاخ خواهد ماند ؛ و راهی به گنجینه های گران نهفته در آن نخواهد برد. برترین بهره و کامه ای که پژوهنده ای چنین کالبد شناس و برون نگر از شاهنامه می توان یافت ، کامه و بهرۀ ادبی است.او تنها در برابرِ استادی و چیره دستی فردوسی در سخن پارسی و شکوه شگرف شعر او که سرواد سرنوشت است ،سرگشته و شگفت زده می ماند. تنها هنرآفرینی و زبان آوری این سترگِ سخن که در ادب ایران اوستادان اوستاد است، نیک در او کارگر خواهد افتاد ؛ و چشمانِ فراخی گرفته از شگفتی وی را با فّر و فروغ خویش ، به خیرگی خواهد کشید. در شناخت شاهنامه ، به ویژه در بخشهای باستانی و اسطوره ای آن ،هیچ گزیر و گریزی از کاوشهای نهاد شناختی ، بر پایۀ نمادشناسی و باورشناسی نیست. این نکته ای است که بر ژرف اندیشی تیزنگر چون فردوسی پوشیده نبوده است. او خود در دیباچۀ شاهنامه نیک هشدارمان میدهد که مبادا فریفتۀ پوستۀ شاهنامه ، مغز را فرو نهیم و به خامی و ناتمامی ،آنرا دروغ و فسانه بدانیم؛ تو این را دروغ و فسانه مدان ! به یکسان ، رَوِشن زمانه مدان ازو هر چه اندر خورد با خرد دگر بر ره رمز معنی برد استاد خود در این دو بیت که آشکارا در آنها شیوۀ پژوهش در شاهنامه را باز نموده است»،(همان :199) به زنهارمان گفته است که «پاره ای از بخشهای شاهنامه تنها از راه رمز معنی میربرد؛اگر رمز این بخشها گشوده نشود، معنای روشن و سنجیده ای از آنها فرادست نخواهد آمد .آنچه استاد آن را بخشهای رمزی خوانده است جز بخشهای نمادین و اسطوره ای شاهنامه نیست . کند و کاو نهادشناختی در شاهنامه و رازگشایی نمادها وگزاردن آنها هم دیرینه های فرهنگ ایران را برما آشکار خواهد ساخت ، هم ناخودآگاهی ایرانی را. ما به یاری کاوشهای نمادشناختی و ژرفاگرای در شاهنامه هم تاریخ و تبار خویش را فرو می کاویم ،هم نهاد و روان خود را. سخنی گزاف نیست اگر بر آن باشیم که شاهنامه ، چونان نامه ای سپند که داستان ایران ، از دورترین روزگاران در آن باز گفته شده است ، منش و سرشت ما را چونان ایرانی بنیاد می نهد و می پرورد و می سازد .بخشی گسترده و بنیادین از آنچه ماییم که - چونان ایرانی- در گروِ شاهنامه است. اگر شاهنامه ، چونان شاهکاری بی همانند ، پایۀ ادب ما را ریخته است وسخن پارسی بر آن استوار نهاده شده است ، چونان نامۀ نمادین و رازآلود فرهنگ ایران ، چونان چشم اندازی فراگیر بر گسترۀ تاریخ این سرزمین ، از هر روی ورای ، منش و ساختار روانی و فرهنگی ما را می سازد .»(همان:200) از دید هنری ، «اگر شاهنامه نمیبود ، دیگر شاهکارهای سخن پارسی : مثنوی مولانا وغزلهای دیوان شمس ،سروده های سعدی ، پنج گنج نظامی ،چامه های خاقانی وانوری ،دَرپیوست های عطار و سنایی ، دیوان خواجۀ بزرگ ، چارانه های خیام و از این گونه ، هرگز آنچنان سخته و پخته ، آنچنان پرورده و گسترده ، آنچنان فزون مایه و فراپایه آنچنان بلند و ارجمند و دلپسند سروده نمی شد؛ به همان سان اگر شاهنامه نمی بود ، ما ایرانیان ، از دید فرهنگی وروانی ، آنچه امروز هستیم نمی بودیم. شاهنامه هم ادب ما را ساخته است ،هم منش ما را.